1. Stanowisko
Cmentarzysko
położone jest na terenie Pojezierza Kaszubskiego, w kompleksie leśnym
rozciągającym się szerokim pasem na wschód od jez. Raduńskiego,
pomiędzy wsiami Stężyca na południu i Przewóz na północy. Długość
stanowiska wzdłuż linii brzegowej wynosi ok. 6 km, największa szerokość
ok. 1.5 km w pobliżu leśniczówki Uniradze. Rzeźba terenu polodowcowa,
w części północnej bardziej urozmaicona z dość stromymi wzgórzami
morenowymi oraz dolinami rynnowymi (wysokość ok. 180-220 m. n.p.m.).
Na obszarze tym występują liczne zamknięte stawy i torfowiska.
Zdjęcie lotnicze obszaru cmentarzyska kurhanowego Uniradze - Przewóz
Godne
uwagi jest bezpośrednie otoczenie stanowiska. Znajduje się ono na
wysoczyźnie wyraźnie ograniczonej pętlą jezior rynnowych: Stężyckiego
i Raduńskiego na zachodzie, Kłodna na północy, Małego i Wielkiego
Brodna, Ostrzyckiego i Patulskiego na wschodzie, Dąbrowskiego i Lubowiska
na południu. Dodatkowo jeziora Ostrzyckie, Bukrzyno Małe i Duże dzielą
ten obszar na dwie części; cmentarzysko zajmuje dużą część południowej.
Na wschód od jeziora Ostrzyckiego znajduje się Wieżyca (329 m n.p.m.),
najwyższe wzgórze na Pomorzu. Na zachodnim brzegu jez. Raduńskiego
Dolnego naprzeciwko miejscowości Przewóz i północnej granicy cmentarzyska
znajduje się półwysep Hel z pozostałościami po przeprawie promowej,
która istniała do schyłku XVIII w. Na zachód od przeprawy, w lesie
w pobliżu Wygody Łączyńskiej stwierdzono występowanie nielicznych
kurhanów.
Zbadany przez archeologów kurhan po rekonstrukcji.
W
pobliżu cmentarzyska Uniradze położone są trzy grodziska: największe
nad jez. Zamkowisko ok. 1.5 km na wschód od cmentarzyska, drugie po
przeciwnej stronie jez. Raduńskiego w pobliżu Borucina, trzecie na
przesmyku pomiędzy jez. Ostrzyckim i Bukrzynem.
Obecnie
cmentarzysko w całości znajduje się w kompleksie leśnym, jednak
jego pierwotny zasięg był większy i obejmował przynajmniej niektóre
okoliczne pola. Kurhany zachowały się jednak wyłącznie na terenach
leśnych, szczególnie dobrze w naturalnych lasach bukowych. Na wtórnie
zalesionych terenach porolnych nie stwierdzono występowania kurhanów.
Na
obszarze cmentarzyska zlokalizowano trzy koncentracje kurhanów. Pierwsza
z nich leży w oddziałach 42-45, 48 i 49 leśnictwa Uniradze, druga
znajduje się na terenie oddziałów 24, 25, 26 i 27 leśnictwa Przewóz,
trzecia w oddziale 5 leśnictwa Przewóz, tuż nad brzegiem jez. Raduńskiego.
Koncentracje te będą nazywane odpowiednio Uniradze, Przewóz A i Przewóz
B. Ze względu na formę zewnętrzną można wyróżnić cztery typy
kurhanów:
A - śr. do 3 m., okrągły,
z płaszczem kamiennym;
B - śr. 3-6 m., podłużny,
z płaszczem kamiennym;
C - 6-15 m., wysokość 0.8-1.4
m., zazwyczaj lekko spłaszczony, prostokątny lub wydłużony;
D - śr. pow. 15 m., wysokość
2-3 m., okrągły, pokryty ziemią.
Podana
powyżej typologia ma oczywiście charakter ściśle roboczy i ulegnie
na pewno uściśleniu w trakcie dalszych badan, istnieją bowiem przesłanki
iż np. kurhany zbiorczo zaklasyfikowane z racji formy zewnętrznej
do typu C reprezentują w rzeczywistości dwa (lub więcej) zupełnie
różne typy, ze względu na swą konstrukcję wewnętrzną, rodzaj
pochówku i przynależność kulturowo-chronologiczną.
Cmentarzysko
zawiera co najmniej 2763 kurhany, wstępnie datowane na okres od późnego
brązu do wczesnego średniowiecza (od ok. 1000
p.ne. do ok 1100 n.e).
Biorąc pod uwagę informacje ze źródeł pisanych oraz porównanie
rezultatów pełnej inwentaryzacji wybranych oddziałów z rezultatami
klasycznej prospekcji terenowej (szczególnie w związku utrudnieniami
związanymi z różnym typem i wiekiem zalesień oraz zróznicowanym
typem poszycia leśnego), można bezpiecznie szacować ogólną liczbę
kurhanów istniejących na wspomnianym obszarze jeszcze w I połowie
XX w. na ok. 3500.
Prace porządkowe przy zbadanym a następnie zrekonstruowanym przez archeologów
kurhanie wczesnośredniowiecznym XI w.n.e.
2. Historia badań
Ze względu
na widoczne na powierzchni ziemi konstrukcje grobowe, cmentarzysko od
dawna było znane ludności miejscowej. W literaturze po raz pierwszy
zostało wspomniane przez Gotfryda Ossowskiego, który opisał je w
następujący sposób: "Stężyca I. We wschodniej części wsi,
na polach p. Tokarskiego na niewielkiej wyniosłości, znajdowały się
jeszcze w r. 1878 szczątki kopców kamiennych w których groby dawniej
splądrowane zostały. Stężyca II. Mogilisko leży w lesie skarbowym
nieopodal od leśniczówki. Badań żadnych w tej miejscowości nie
dokonywano" [Ossowski 1881]. Nazwa cmentarzyska pojawia się także
w dwóch późniejszych źródłach niemieckich [Lissauer 1887, LaBaume
1898:125]. Wykopaliska na stanowisku oznaczonym przez Ossowskiego jako
Stężyca I zostały przeprowadzone w latach 1896-1898 po znajdujących
się tam kurhanach łużyckich nie ma już śladu. Jeszcze przed publikacją
Ossowskiego nieznana bliżej liczba grobów na północnym skraju cmentarzyska
w Przewozie została odsłonięta przez wiatr i przebadana w roku 1874
przez O. Helma. Została tam znaleziona brązowa szpila i bransoleta
oraz fragmenty ceramiki datowane na wczesną epokę żelaza [Helm 1874;
Łuka 1966:328]. Możliwe, że nie były to kurhany, lecz groby skrzynkowe.
Kurhan z Epoki brązu (ok. 1100-1000 p.n.e), w trakcie badań,
znaleziono w nim skorupy pochodzące z rozbitej urny, która zawierała popioły pochowanego tu dziecka.
Pierwsze
prace wykopaliskowe na stanowisku Uniradze przeprowadził w roku 1922
Józef Kostrzewski; odkopał on jeden kurhan zawierający siedem szkieletów.
We wrześniu 1934 roku Jacek Delekta (Muzeum Okręgowe w Toruniu), członek
zespołu Kostrzewskiego, przebadał cztery kurhany datowane na podstawie
wyposażenia na X-XI wiek [Kostrzewski 1937; Delekta 1934, 1935, 1936,
1938]. W czasie II wojny światowej dokumentacja obu wykopalisk zaginęła.
W roku 1966 L.J. Łuka dokonał częściowej inwentaryzacji stanowiska
oraz ratunkowych wykopalisk jednego kurhanu. W roku 1985 Jerzy Fellman
wykonał plan inwentaryzacyjny oddziałów 43 (część południowa)
i 48 leśnictwa Uniradze, na terenie których zidentyfikowano 605 kurhanów.
Wreszcie w 1995 obszar cmentarzyska został częsciowo opisany w ramach
rejestru tzw Archeologicznego Zdjęcia Polski (AZP).
Najpowszechniejszy typ kurhanu. Prawdopodobnie służył jako podstawa
na której ustawiano urny z prochami zmarłych.
W
roku 2001 został rozpoczęty wspólny projekt Zakładu Antropologii
Historycznej IA UW oraz Muzeum Archeologicznego w Gdańsku mający na
celu inwentaryzację stanowiska, a także przeprowadzenie badań wykopaliskowych
na zagrożonych obiektach.
W
2011r. Nadleśnictwo Kartuzy utworzyło ścieżkę archeologiczną według
projektu prof. Mariusza Ziółkowskiego, w ramach której uporządkowano
kurhany i wyeksponowano grób skrzynkowy odkryty w latach międzywojennych
przez J. Kostrzewskiego i J. Delektę.
Projekt
ścieżki w całości sfinansowało Nadleśnictwo Kartuzy.
Tekst:
Mariusz Ziółkowski i Henryk
Paner
Zdjęcia i plany: Archiwum
Zakłądu Antropologii Historycznej Instytutu Archeologii Uniwersytetu
Warszawskiego i Muzeum Archeologicznego w Gdańsku
Wersja do pobrania: